Гражданскай сэрии геройа, Культармеец, “Кыһыл Знамя” орден кавалера, РСФСР норуотун үөрэҕириитин туйгуна

 

Дойду сурахтаах, алаас ааттаах.

Ханнык баҕарар дойду кэрэ-бэлиэ айылҕатынан эрэ буо.лбакка, эҥин эгэлгэ талааннаах, хорсун- хоодуот, үлэһит, үөрэхтээх дьоннорун дьоһуннаах ааттарынан аартык аайы албан аатырар, суол аайы суон сураҕырар.

Биһиэхэ, сахаларга, киһи бу орто дойдуга ханнык эрэ сиргэ ананан үөскүүр-төрүүр диэн дириҥ ис хоһоонноох уос номоҕо, сырдык өйдөбүл баар. “Тоһоҕолоон үөскээбит тоҕой сэлэ дойдум, ананан айыллыбыт аан ийэ дойдум”-диэн өбүгэлэрбит этэн хаалларбыт бигэ, бэргэн тыллара ону чаҕылхайдык туоһулууллар,

Байаҕантай. Бу түҥ былыргы тылга ааспыт үйэлэр дуорааннара иһиллэргэ дылы. Аан бастаан Байаҕантай волоһын туһуһан 1639-1640 сылларга сурукка-бичиккэ киирбитэ биллэр. Бу Саха сирин биир кырдьаҕас, улахан улууһун быстыспат сорҕотунан 1 Байаҕантай нэһилиэгэ буолара. 1930 сылтан бу нэһилиэк Уус- Алдан улууһугар киирэр.

Былыр-былыргыттан Байаҕантай нэһилиэгин дьоно- сэргэтэ үйэлээх үһүйээннэргэ киирэн күн бүгүнүгэр диэри кэрэхсэнэн кэпсэнэ сылдьар түбэлтэлэрэ бэрт элбэх. Дара Бөҕө, Бахчыгыр Баатыр,Күөгэтэр Уус уонна да атыттар кэрэмэс ааттара үгүстүк ахтыллар. Оччотооҕу кэтит киэҥ Байаҕантай улууһугар I Байаҕантай нэһилиэгиттэн сэттэ киһи:Никита Готовцев -Сөртөөхөй (1799-1802), Александр Готовцев (1802-1806), Семен Калининскай (1806-1810), Петр Заболоцкай (1810-1816), Ефим Заболоцкай (1841-1846), Михаил Готовцев (1868-1870), Кузьма Калининскай (1887-1890) кулубалаан олорбуттара да үгүһү кэпсиир.

 Ааспыт XX үйэҕэ Байаҕантай нэһилиэгэ Үс геройдаах нэһилиэк быһыытынан республика үрдүнэн киэҥник биллибитэ. Кинилэр үтүө мааны ааттара дьон —сэргэ үөрүүлээх күннэригэр үгүстүк ааттанар. Саха норуотун сайдыытын оҥкулун оҥорбут Улуу Октябрьскай революция кыайыыларын көмүскээн саа саадах тутан сэриилэспит, Амма Солобуодатын босхолооһуҥҥа уһулуччулаах хорсун быһыыны көрдөрөн Гражданскай сэрии Геройун үрдүк аатын ылбыт, онтон эйэлээх кэмҥэ саха норуотун үөрэҕириитигэр , оскуола дьиэлэрин туттаран, үлэҕэ киллэрэн, өлбөт - сүппэт өҥөнү оҥорбут Г.В.Егоров , Хабырылла Дьөгүөрэп - Танда маҥнайгы Геройа.

Аҕа дойдуну көмүскуур Улуу сэриигэ Байаҕантай нэһилиэгиттэн 138 уолан уолаттар, туруу эр дьоннор ыҥырыллан барбыттара. Олортон 82 киһи кыргыһыы толоонуттан эргиллибэтэхтэрэ,Улуу Кыайыы туһугар сырдык тыыннарын толук уурбуттара.

Биһиги биир дойдулаахпыт В. Д. Лонгинов 1943 сыл балаҕан ыйын 25 күнүгэр Днепр өрүһү туорааһыҥҥа, Каневскай плацдарм иһин кыырыктаах кыргыһыыга уһулуччулаах хорсун быһыыны көрдөрбүтэ. Киниэхэ Советскай Союз Геройун үрдүк аата иҥэриллибитэ.

“Үлэ-чиэс, хайҕал, албан аат дьыалата”,- диэн өрө күүрүүлээх тылларынан кынаттанан дьон- норуот үлэҕэ, үөрэххэ кимиилээх күргүөмнээх кэмнэрэ кэлэн ааспыта. Пятилеткаттан пятилеткаҕа күүрээннээх үлэтинэн кирбииттэн кирбиини дабайан испит үлэһит бэрдэ, ыанньыксыт М.Н. Готовцев Үлэ Геройун дьоһуннаах аатын ылбыта.

Бу саха норуотун үс чаҕылхай уолаттара Танда үрэҕин үрдүгэр күн сирин көрбүттэрэ, кини көнө налыы кырдалыгар борбуйдарын көтөхпүттэрэ.

Билиҥҥи кэмҥэ олохпут укулаата тосту уларыйан дьон олоҕу саҥалыы анаараллар. Ол эрээри Геройдар оҥорбут хорсун быһыылара, кинилэр килбиэннээх ааттара өлбөөдүйбэт. Ол тулхадыйбат туоһутунан геройдары үйэтитиигэ үгүс өрүттээх үлэлэр ыытылла.ллара буолар.Бу кыракый кинигэ нэһилиэк историятыгар, ону ааһан саха норуотун бүттүүнүн историятыгар, дьоһуннаах миэстэни ылар дьоммутунан киэн туттуу ыраас, сырдык иэйиитэ ыччат, оҕо дьоммут сүрэхтэригэр уйаланарын туһугар оҥоһулунна.

Олох, кэм - кэрдии ситимнэрэ быстыбат, XXI үйэҕэ тандалар өбүгэлэрин үтүө үгэстэрин салгыыр тумулук туттар дьоннордоох, элбэҕи эрэннэрэр ыччаттардаах үктэннилэр.

Байаҕантайдар дьоһун историяларын, өбүгэлэрин үтүө ааттарын түһэн биэрбэт гына олороллор, үлэлииллэр. Кинилэр саҥа кэмҥэ саҥа геройдар үөскүүллэригэр бигэ эрэллээхтэр.

Е. Колодезникова.